نگاهی به لزوم تجهیز کتابخانه های مدرسه ها - تور استانبول

به گزارش خبرنگاران، متن یادداشت محمد حسن زاده - دانشیار دانشگاه تربیت مدرس و رئیس انجمن ارتقای کتابخانه های عمومی ایران - به شرح زیر است:

صدای زنگ مدارس به آرامی به گوش می رسد و دانش آموزان آخرین هماهنگی ها و مرتب کردن ها را برای ورود به ماه مهر، ماه مهربانی ها و دانش اندوزی انجام می دهند. والدین هم تقریباً، ماراتن هزینه ها را به سرانجام رسانده و برخی از آنها هم در تقویم خود لیست و تاریخ پرداختی های خود در طول ماه های آینده را نهایی کرده اند. در سوی دیگر، مسولان مدارس نیز آخرین هماهنگی های مربوط به برنامه درسی، معلمان و امور جرایی را انجام داده و آخرین آب و جارو را به حیاط مدرسه کشیده اند تا مقدم دانش آموزان را گرامی بدارند و با بازگشایی مدارس، سال تحصیلی جدید آغاز شود.

اما در این میان کمتر مدرسه ای وجود دارد که به تجهیز کتابخانه اهمیت قائل شده و آن را هم به عنوان بخشی از برنامه آموزشی در نظر بگیرند. با برچیده شدن پست کتابدار در وزارت آموزش و پرورش، این امر بیشتر از پیش به محاق رفته و به فراموشی سپرده شده است. این در حالی است که آموزش بدون دسترسی به منابع آموزشی غیر موظف، غیر درسی و خلاقانه امری ابتر و ناقص به شمار می رود.

کتابخانه آموزشگاهی

کتابخانه آموزشگاهی، کتابخانه ای است که در کنار یک مجموعه آموزشی مانند مدرسه تاسیس می شود. هدف اصلی این نوع از کتابخانه ها ارائه خدمات پشتیبانی به مدارس و مجموعه های آموزشی است. یکی از مهم ترین رسالت های این نوع از کتابخانه ها تامین منابع آموزشی است. به همین دلیل، این نوع از کتابخانه ها به مرکز منابع آموزشی نیز مشهور هستند. براساس آمار سال 2019، در یکی از کشورهای پیشرفته، 91 درصد مدارس دارای کتابخانه هستند و 61 درصد این کتابخانه ها دارای کتابدار تمام وقت هستند. طبق سرفصل تدوین شده از سوی کمیته برنامه ریزی و گسترش علم اطلاعات و دانش شناسی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برای رشته کتابدار کودک و نوجوان، کتابداران کتابخانه های آموزشگاهی علاوه بر اینکه در حوزه علم اطلاعات و دانش شناسی کسب تخصص می کنند، در حوزه آموزش، برنامه درسی، کلاس داری و نظایر آن نیز دانش لازم را به دست می آورند.

کتابخانه های آموزشگاهی در کنار ارائه خدماتی مانند مشاوره اطلاعات، معرفی منابع، کمک به یافتن کتاب، نشریه و منابع مناسب به دانش آموزان به والدین و معلمان نیز خدمات ارائه می کنند. برای افزایش ارتباط بین کتابخانه و کلاس درس، معمولا طبق برنامه، یک روز از هفته را دانش آموزان در کتابخانه سپری می کنند و روز یا روزهایی از هفته را نیز کتابدار در کلاس حضور پیدا می کند.

در نتیجه تعامل مناسب بین کتابدار و معلم، دانش آموزان مهارت های لازم در حوزه سواد اطلاعاتی، سواد رسانه ای، سواد دیجیتال و مهمتر از همه روحیه جست وجوگری و نوآوری را فرا می گیرند و آنها یاد می گیرند که تنها راه دستیابی به دانش، کتاب درسی و کلاس درس نیست، بلکه در خارج از کلاس نیز کتابخانه، خدمات متنوع و مناسبی را به آنها ارائه می کند. تداوم این روحیه و نهادینه شدن آن موجب می شود که دانش آموز به کتابخوانی، مراجعه به کتابخانه، دستیابی به اطلاعات موثر و هدفمند عادت کند. این مهارتی هست که اغلب دانش آموختگان نظام آموزشی در این زمینه با نقص جدی روبه رو هستند.

کتابخانه های آموزشگاهی در ایران

طبق بررسی های اجرا شده در استان های مختلف، اغلب مدارس کشور یا کتابخانه ندارند، اگر کتابخانه داشته باشند، کتابدار متخصص ندارند و چنانچه هر دوی اینها وجود داشته باشد (که بسیار نادر است) در قالب یک سیاست ملی به فعالیت نمی پردازند و به عبارت دیگر، در ارزیابی های مدارس، مدیر و یا هر نوع ارزیابی دیگر به صورت جدی به حساب آورده نمی شوند. با حذف پست کتابدار در آموزش و پرورش، وضعیت موجود به مراتب پیچیده تر نیز شده است.

این در حالی است که در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، کتابخانه به عنوان بخشی از نظام آموزش و پرورش در نظر گرفته است. هر چند دیدگاه تدوین کنندگان سند مذکور به کتابخانه ونقش آن می توانست و باید بسیار جدی تر و عمیق تر از میزان فعلی می بود و باید باشد، اما به هر حال در سند مذکور 3 بار به کتابخانه اشاره شده است.

کتابخانه و سند تحول بنیادین آموزش و پرورش

در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی اولاً بر تاسیس کتابخانه در مدارس تاکید شده است. دوماً، به ارتباط مدارس با کتابخانه های عمومی اشاره شده است. اما مع الاسف، هر دو مقوله در گام های اجرایی نادیده انگاشته شده و مغفول باقی مانده است. با حذف پُست کتابدار در آموزش و پرورش، حتی پیکر نیمه جان کتابخانه های مدارس نیز از رمق افتاده است.

الف. تاکید بر تاسیس کتابخانه در مدارس

ذیل راهکار ایجاد و متناسب سازی فضاهای تربیتی با ویژگیها ونیازهای دانش آموزان و اقتضائات فرهنگ اسلامی - ایرانی و شرایط اقلیمی، فرهنگی و جغرافیایی (3،6 و 7)

راهکار3-14 -اهتمام به طراحی، ساخت و تجهیز مناسب نمازخانه، کتابخانه، آزمایشگاه، فضای سبز و فضای ورزشی در تمام مدارس به عنوان محیط تعلیم و تربیت.

همانگونه که از متن مصوبه به صورت واضح، بر می آید، تصویب کنندگان سند، ساخت و تجهیز مناسب کتابخانه را در مدارس به عنوان بخشی از متناسب سازی فضاهای تربیتی در نظر گرفته اند.

ب. تاکید بر تعامل با کتابخانه های عمومی

در فصل چهارم سند، صفحه 21، ذیل عنوان مدرسه در افق چشم انداز 1404 ، تعامل مناسب اثربخش با کتابخانه های عمومی به عنوان بخشی از مختصات رفتاری و ساختاری مورد نظر برای مدرسه مطلوب در نظر گرفته شده و آمده است:

دارای تعامل اثر بخش با مساجد و دیگر نهادها، مراکز مذهبی و کانون های محلی نظیر فرهنگ سرا، کتابخانه های عمومی و برخوردار از ارتباط مستمر و موثر با عالمان دینی، صاحب نظران و متخصصان

همانگونه که از متن مصوبه بر می آید، ارتباط با کتابخانه های عمومی به عنوان بخشی از ویژگی های یک مدرسه مناسب در نظر گرفته شده است.

علاوه بر مورد فوق، ارتباط با کتابخانه های عمومی به عنوان بخشی از تنوع بخشی به محیط های یادگیری نیز به عنوان یک راهکار در نظر گرفته شده و در قسمت راه کارها، در ذیل راهکار 6- تنوع بخشی به محیط های یادگیری در فرآیند تعلیم و تربیت رسمی عمومی (1،3 و 8) آمده است:

راهکار6-6 - ایجاد شبکه ای از محیط های یادگیری مانند پژوهش سراها، اردوگاه ها، خانه های فرهنگ، کتابخانه های عمومی، نمایشگاه ها و موزه های تخصصی علوم و فناوری، مراکز کارآفرینی، ورزش گاه ها و سایر مراکز مشابه و برقراری تعامل اثربخش مدارس با این محیط ها، با رعایت اصل غنی سازی محیط مدرسه با همکاری سایر دستگاه ها.

مقصود قانون گذار از این مصوبه، ایجاد تنوع و بسترسازی برای همکاری های چندجانبه در راستای غنی سازی محیط مدرسه است. کتابخانه های عمومی به عنوان بخشی از این راهکار، نشان دهنده نگاه واقع بینانه تدوین کنندگان سند است که دلایل آن در ادامه اشاره شده است.

همانگونه که اشاره شد، طبق سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، مدارس از یک سو باید به تاسیس و تجهیز کتابخانه های مدارس اهتمام بورزند، از سوی دیگر، همکاری با کتابخانه های عمومی را در دستور کار جدی قرار دهند. در این میان، نگاه درازمدت وزارت آموزش و پرورش باید، احیای کتابخانه های مدارس و الگوگیری از نمونه پیروز به ویژه در بین مدارس غیر انتفاعی است که کتابخانه های مجهزی را تدارک دیده و از نیروی انسانی متخصص برای مدیریت این کتابخانه ها استفاده می کنند. نکته جالب این است که کیفیت بروندادهای این مدارس به لحاظ شاخص های مختلف نسبت به مدارس دیگر در سطح بهتری قرار دارند.

مهمترین تکته در احیای کتابخانه های مدارس، احیای پست کتابدار و به کارگیری نیروهای متخصص در کتابخانه های مدارس است. با وجود رشته دانشگاهی کتابدار کودک و نوجوان با دو گرایش در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری (گرایش کتابخانه های مدارس و گرایش کتابخانه های عمومی) و همچنین وجود بستر مناسب در گروه های علم اطلاعات و دانش شناسی کشور برای تربیت نیروهای کیفی و مستعد، در صورتی که در وزارت آموزش و پرورش اراده و عزم جدی وجود داشته باشد.

کتابخانه های عمومی: راهکاری واقع بینانه

در کنار برنامه ریزی وزارت آموزش و پرورش برای احیای کتابخانه های مدارس و پست کتابدار، طبق مفاد سند تحولی بنیادین در آموزش و پرورش، ارتباط مدارس با کتابخانه های عمومی به عنوان یک راهکار ملی و واقع بینانه قابل بهره برداری است. همانگونه که در بیانیه انجمن ارتقای کتابخانه های عمومی ایران به مناسبت بازگشایی مدارس در مهرماه سال 1397 ذکر شد، قریب 10000 کتابخانه عمومی به شکل های مختلف (کتابخانه های عمومی زیر نظر نهاد کتابخانه های عمومی کشور، سازمان های مذهبی مانند آستان قدس رضوی و نظایر آن، کتابخانه های شهرداری در برخی از شهرهای بزرگ، کتابخانه های مساجد و غیره) در کشور وجود دارد. برنامه ریزی رسمی برای برقراری ارتباط بین کتابخانه های عمومی و مدارس می تواند بخشی از مشکل نبود کتابخانه های مدارس را برطرف کند.

پشتیبانی های انجمن ارتقای کتابخانه های عمومی ایران

انجمن ارتقای کتابخانه های عمومی ایران در چهار سطح می تواند به وزارت آموزش و پرورش در اجرای این بخش از سند تحول بنیادین آموزش و پرورش کمک کند:

1. ایفای نقش تسهیل گر و رابط برای برقراری رابطه بین مدارس و کتابخانه های عمومی در سراسر کشور.

2. کمک به تامین نیروی انسانی متخصص مورد نیاز کتابخانه های مدارس از طریق برگزاری دوره های کوتاه مدت و ایجاد شبکه ارتباطی وسیع برای به کارگیری نیروهای داوطلب از بین دانش آموختگان، والدین دانش آموزان و سایرین.

3. کمک به ساخت و تجهیز کتابخانه های مدارس از طریق شبکه ارتباطی انجمن در سطح ملی

4. ارائه خدمات مشاوره ای در ساخت، تجهیز، اداره و ارزیابی کتابخانه های مدارس

نکته سرانجامی

دانش آموزان امروز، مدیران، دست اندرکاران، تصمیم گیران و به معنای واقعی کلمه نیروی انسانی سال های آینده کشور هستند. نحوه نگاه ما به تعلیم و تربیت آنها تعیین کننده نوع عملکرد آنها در وظایف محوله از سطح فردی تا ملی خواهد بود. براساس نتایج تحقیقات متعدد در سطح ملی و بین المللی و همچنین آموزه های دینی ما آنچه در دوران خردسالی در ذهن بچه ها شکل می گیرد، تعیین کننده خطوط آینده زندگی فردی و اجتماعی اوست. کتابخانه های مدارس نقش تعیین کننده ای در شکل گیری روحیه پژوهشگری، خلاقیت و ارتقای افق دید دانش آموزان امروزی و مدیران و دست اندرکاران آینده کشور دارند.

عدم توجه به نقش کتابخانه های مدارس و عدم بهره برداری از تجربیات مفید موجود در کشورهای پیشرفته ممکن است، چرخه معیوب آموزش تک بُعدی را در نظام آموزشی کشور نهادینه کند. با توجه به تاکید موکد سند تحول بنیادین آموزش و پرورش به مقوله تاسیس و تجهیز کتابخانه در مدارس، بهره برداری از ظرفیت کتابخانه های عمومی کشور و وجود پتانسیل عظیم به لحاظ نیروی انسانی متخصص علم اطلاعات و دانش شناسی در سطح کشور در این زمینه و اعلام آمادگی همه جانبه انجمن ارتقای کتابخانه های عمومی برای ایفای نقش تسهیل گری در این زمینه به نظر می رسد، مانع جدی برای اجرایی سازی این بند مغفول مانده و موثر از سند تحول وجود ندارد. امیدواریم با همکاری و همدلی همگانی، شاهد روزی باشیم که هیچ شهر، روستا یا مناطق عشایری در کشور بدون مدرسه مناسب و هیچ مدرسه ای بدون کتابخانه مجهز با نیروی متخصص وجود نداشته باشد و این امر به راحتی امکان پذیر است.